Działania kulturalne to nie tylko sfera kreacji twórczej, lecz także praca z tworzywem, konkretnymi materiałami i produktami – skomplikowana logistyka powiązanych ze sobą elementów, które wymagają zaplanowania i podjęcia konkretnych decyzji. W obecnym modelu funkcjonowania zbyt często sugerujemy się kryterium finansowym i estetycznym. Kryzys klimatyczny wymusza jednak rewizję tych założeń i dodanie kolejnego ważnego czynnika: kryterium wpływu na środowisko. Zbyt wielu zasobów, przygotowywanych w żmudnych procesach produkcji, używa się nadal jednorazowo – bez wizji ich ponownego wykorzystania, bez wystarczającej dbałości o ekologiczną jakość surowców. Zbyt rzadko promuje się krótki łańcuch dostaw produktów, choć jest to jeden z ważniejszych elementów zrównoważonej produkcji. Dlatego ważna jest zmiana – zarówno w indywidualnych praktykach twórczych, jak i politykach instytucjonalnych. Dzięki temu produkcja kulturalna ma szansę stać się obszarem przyjaźniejszym środowisku.
KROK 1
Pierwszy krok to rewizja dotychczasowego planowania produkcji i użytkowania materiałów. Zastanów się, w jaki sposób możesz ograniczyć zamawianie i produkowanie nowych rzeczy, jak możesz wykorzystać posiadane już zasoby i zadbać o ich wielorazowy użytek, jak je przetworzyć, jakich pułapek produkcyjnych i jakich produktów unikać, by nie wytwarzać zbędnych śmieci. Przejście w świadomy sposób przez etap decyzyjny to klucz do zrównoważonej produkcji.
Planowanie
Zrób listę rzeczy, które składają się na proces produkcyjny. Co musisz włączyć, zbudować, przetransportować? Dokąd musisz dojechać, co nagłośnić, oświetlić, nagrać, jakie produkty, materiały, jakie narzędzia i sprzęty zamówić? Gdy skończysz, lista okaże się całkiem długa. Pamiętaj, że żadna z tych rzeczy nie pojawia się „znikąd” i nie odejdzie „donikąd”. Przeanalizuj, jaki to wszystko może mieć wpływ na środowisko.
3xR (+1) dla produkcji
Produkując spektakl, koncert czy wystawę, operujesz dużą liczbą materiałów i masz wpływ na decyzje o użytkowaniu energii, zakupach, surowcach, transporcie. Aby nałożyć na nie filtr zrównoważenia, skorzystaj z zasady 3xR, czyli reduce – ogranicz, reuse – użyj ponownie, recycle – przetwórz. Dodajemy tu jeszcze jedno „R” ważne dla tego obszaru – repair, czyli napraw.
Ogranicz. Najbardziej ekologicznym postanowieniem, jakie możesz podjąć na etapie planowania, jest: nie zamawiam i nie wytwarzam niepotrzebnych rzeczy. W obiegu znajduje się już tak dużo zasobów, że należy najpierw z nich korzystać. Tam, gdzie to możliwe, szukaj sposobu na zmniejszenie ilości wykorzystywanych surowców. Unikaj tworzyw, które będą później trudne w recyklingu. Zmniejsz ilość materiałów potrzebnych do zbudowania scenografii czy infrastruktury wystawienniczej. Zamiast kupować sprzęt – wypożycz go od innych organizacji. Jeśli jego zakup okaże się jednak konieczny – rozważ możliwość wspólnego kupna z innymi organizacjami. Zwróć uwagę na energooszczędne rozwiązania: wyłączaj i ograniczaj niepotrzebne oświetlenie i energię, używaj energooszczędnego oświetlenia LED etc.
Użyj ponownie. Sprawdź, co masz we własnych magazynach i zastanów się nad ponownym wykorzystaniem zasobów. Jeśli pracujesz w dużej instytucji, czasem nawet nie wiesz, że materiał czy sprzęt, którego potrzebujesz, jest w magazynie. Dlatego dbaj o lepszą komunikację z innymi działami. Przygotujcie wspólnie katalog materiałów „do ogólnego użytku”, do którego cała organizacja miałaby dostęp i który byłby na bieżąco aktualizowany. Opieraj się na tym, czym dysponuje organizacja, również we współpracy z zaproszonymi osobami artystycznymi, zachęć je do ponownego użycia posiadanych zasobów.
Problemem wielu instytucji kultury jest niewystarczająca infrastruktura magazynowa. Dlatego zdatne do ponownego użycia materiały są utylizowane, bo nie ma ich gdzie przechować. Zapobiegaj takim praktykom – są niegospodarne i nieekologiczne. Drobnymi – a nieprzydatnymi już z perspektywy instytucji – elementami wyposażenia podziel się np. z okolicznymi organizacjami czy lokalnymi partnerami lub zorganizuj garażówkę. Dzięki temu przewietrzysz magazyn, a także nawiążesz współpracę z lokalnymi fundacjami, stowarzyszeniami, kawiarniami, poznasz osoby ze swego otoczenia. (zobacz: DOBRE SĄSIEDZTWO)
Większym wyzwaniem dla instytucji są środki trwałe, duże gabaryty, jak np. infrastruktury wystawiennicze, scenografie teatralne – wyprodukowane w pocie czoła i często niszczone tuż po zakończeniu projektu, bo były przygotowane z myślą o jednorazowym wydarzeniu. Spróbuj zaplanować użytkowanie tej samej architektury czy scenografii przez kilka sezonów lub odzyskaj, przetwórz przynajmniej jej część. Jeśli elementy scenografii mają szczególną wartość, możesz np. zorganizować aukcję, a dochody przeznaczyć na cel charytatywny lub działalność programową swojej instytucji. Warto też pamiętać, że instytucje publiczne mają możliwość sprzedaży niepotrzebnego wyposażenia czy sprzętu jako tzw. majątku zbędnego. Utylizacja nie jest jedynym rozwiązaniem, dlatego szukaj sposobów na wprowadzenia produkcji do „drugiego obiegu”.
> Teatr Dramatyczny w Wałbrzychu przez cały sezon 2019/2020 używał jednej scenografii modułowej, zaprojektowanej przez Karolinę Mazur. Scenografia składała się z brył wykonanych z drewnianej sklejki, które można było ustawiać w różne konfiguracje i uzupełniać je o dodatkowe elementy: rekwizyty, tkaniny, meble. Osoby twórcze modyfikowały ją na potrzeby kolejnych spektakli. To pionierskie wówczas rozwiązanie dziś jest często stosowane w rozwiązaniach scenicznych.
> Cincinnati Art Museum, mierząc się z problemem magazynowania gablot i architektury powystawienniczej w swojej siedzibie, przekazało materiały lokalnej organizacji budującej domy dla osób wychodzących z kryzysu bezdomności. Czytaj więcej: Green Team: Repurposing Exhibition Building Materials.
>Teatr Narodni Divadlo w Pradze opiera swoją produkcję o zasadę 3xR. Ściśle współpracując z Re-Use Federace, dąży do stworzenia „banku materiałów”, umożliwiającego wielokrotne wykorzystanie poszczególnych elementów scenografii i ich recykling. Cyfrowy katalog zawiera spis wszystkich mebli będących w posiadaniu teatru, podobne katalogi planowane są też dla kostiumów i rekwizytów. Czytaj więcej: Sustainable productions.
Napraw. Wiele rzeczy, np. słabiej działające sprzęty, stary czajnik, „zamulające” komputery, uznaje się przedwcześnie za niewydolne i są po prostu wyrzucane. Niekiedy dzieje się tak nawet bez podjęcia próby ich serwisowania. Tymczasem wiele z tych przedmiotów może mieć jeszcze dużą wartość użytkową. Zaniechanie napraw sprawia, że zbyt wcześnie tracimy z obiegu wiele użytecznych zasobów. Nacisk na naprawę jako jeden z ważnych elementów odzyskiwania dóbr jest jednym z elementów zrównoważonych strategii wdrażanych obecnie w unijnych regulacjach.
> Przeczytaj Repair Manifesto holenderskiej organizacji projektowej Platform21, która już wiele lat temu zwracała uwagę na fakt, że we współczesnej kulturze naprawa jest niedoceniana – zarówno jako siła twórcza, kulturalna, ekonomiczna, jak i w kontekście potencjału środowiskowego.
>Niektóre muzea, chcąc wspierać ideę naprawiania, otwierają swoje podwoje dla formatu Repair Cafes – wydarzenia społecznościowego, podczas którego osoby przynoszą zepsute przedmioty, takie jak elektronika, odzież, meble czy rowery, aby zostały naprawione za darmo przez wolontariackie osoby eksperckie. Czytaj więcej: Why Your Museum Should Host a Repair Cafe.
Przetwórz. W sektorze kreatywnym recykling może być nie tylko użyteczny – jest też zaproszeniem do uruchomienia wyobraźni i kreacji. Poszukiwanie twórczych sposobów na przetwarzanie odpadów i ponowne ich włączanie w obieg we współpracy z osobami artystycznymi może się stać trwałym elementem programu instytucji i obejmować różne skale – od „ikonicznej” torby z banerów po większe realizacje: całościową filozofię tworzenia wystaw, spektakli itp. Coraz więcej realizacji w sferze kultury i sztuki stawia sobie za cel bazowanie na materiałach z odzysku i surowcach przetworzonych. Na świecie zaś z recyklingu powstają nawet budynki – w tym budynki instytucji kultury!
> Recykling materiałów i architektury w działaniach wystawienniczych jest już bardzo widocznym trendem. W Polsce przykładem takich wystaw były m.in. „Ziemia (P)oddana” w Centralnym Muzeum Włókiennictwa czy „Klimaks” w Muzeum Emigracji.
> Niektóre instytucje wydzielają specjalne zespoły odpowiedzialne za wdrażanie idei recyklingu, jak np. Recycle Lab w teatrze Onassis Stegi. Czytaj więcej: Onassis Stegi Goes Green.
> Wiele teatrów prowadzi analizy recyklingu materiałów na polu scenografii, rekwizytów i kostiumów, aby określić, jaki procent materiałów jest używany ponownie w kolejnych produkcjach. Zapoznaj się z przykładem londyńskiego National Theatre: Sustainability: Productions.
> Zobacz, jak osoby artystyczne w nieoczywisty sposób mogą przetwarzać posiadane materiały: 13 Incredible Artivists Using Recycled Materials in Their Art.
> Przeczytaj o budowlach z recyklingu: Nieśmieciowa architektura ze śmieci. Odpady jako nowy materiał budowlany.
Komunikuj. Jeżeli tworzysz scenografię z recyklingu, wprowadzasz modułowe meble do wielokrotnego użytku, wykorzystujesz ponownie architekturę wystawy, umieszczaj te informacje w kolofonach wystaw, spektakli, informuj o nich publiczność. Twoje praktyki mogą zainspirować inne osoby i instytucje, a ekologiczny aspekt projektu może być dodatkową zachętą do odwiedzenia przez publiczność Twojego wydarzenia. (zobacz: KOMUNIKACJA I PROMOCJA)
Problematyczny plastik
Jest jeden rodzaj tworzywa – a właściwie kilka – którego w miarę możliwości trzeba szczególnie unikać. Chodzi tu o tworzywa sztuczne. Ich uniknięcie nie jest jednak łatwe – plastik, bo tak brzmi popularna nazwa, wykorzystuje się w wytworach praktycznie każdej branży. Jego oszałamiająca kariera wiąże się z wieloma przydatnymi dla człowieka zastosowaniami: wydłuża okres przechowywania żywności, jest lekkim i uniwersalnym materiałem wytwórczym. Efekt jednak jest taki, że staliśmy się zakładnikami_czkami milionów ton plastiku, który zalega na całym świecie w glebie, w wodach, na wysypiskach. Jeśli nie zmienimy naszego podejścia, jak wskazują diagnozy, do 2050 r. morza i oceany będą zawierać wagowo więcej plastiku niż ryb.
W jaki sposób tworzywa sztuczne wpływają na klimat? Konwencjonalne tworzywo sztuczne jest wykonane z paliw kopalnych. Wydobycie, produkcja i transport wykorzystywanej ropy naftowej i gazu ziemnego przyczyniają się do emisji gazów cieplarnianych. Plastik potrzebuje około 500 lat lub więcej, aby ulec degradacji. Kiedy zaś ulega degradacji, rozpada się na mikroplastiki, które obecnie są praktycznie niemożliwe do oczyszczenia. Bywa też, że tworzywa sztuczne zawierają substancje chemiczne, które mają szkodliwy wpływ zarówno na środowisko naturalne, jak i na zdrowie ludzkie.
Stwierdzenie, że każdy plastik podlega recyklingowi, jest mitem. Mamy sześć podstawowych odmian plastiku, każda o innych właściwościach – z czego tylko kilka ma potencjał recyklingowy, ale zależy on od wielu zewnętrznych czynników (m.in. opłacalność, trwałość, przetwarzalność materiału w danym kraju). Do tego dochodzą tworzywa sztuczne o numerze 7, tzw. tworzywa inne – nieprzetwarzalne. Plastik plastikowi zatem nierówny. Są też jego odmiany mniej i bardziej szkodliwe, np. koniecznie trzeba unikać produktów zawierających toksyczny bisfenol A (BPA). Najlepiej odzyskiwalny jest polietylen o bardzo dużej gęstości HDPE (2) i polipropylen PP (5). Najpopularniejszy PET (1), z którego są robione butelki na wodę, owszem podlega recyklingowi, ale pod różnymi warunkami. Jego odzyskanie plasuje się obecnie w Polsce na poziomie 35-50% (podczas gdy np. szkła powyżej 90%), ponieważ było to dla przetwórni nieopłacalne, a wtórny wyrób z tego produktu miał zbyt niską jakość (PET traci na jakości przy kolejnych przetworzeniach). Wprowadzone ostatnio „dyrektywy plastikowe” (system kaucyjny za butelki PET oraz zwiększenie zawartości materiału pochodzącego z recyklingu w nowych butelkach) nakierowane są na poprawę efektywności przetwarzania tego materiału.
Produktów plastikowych oznaczonych znakiem „kompostowalny” nie można włożyć do zwykłego kompostownika (wymagają kompostowni przemysłowych). Znaczna część produktów plastikowych oznaczonych jako „biodegradowalne” rozkłada się tyle czasu, ile standardowe tworzywa sztuczne, jednocześnie przekształcając się w mikroplastiki. Bioplastiki – chociaż nie są wykonywane z paliw kopalnych, tylko z odnawialnych źródeł roślinnych – mają wiele takich właściwości jak tworzywa sztuczne. Przyciągają inne toksyny niczym gąbka, z łatwością mogą dostać się do różnych ekosystemów, zanieczyszczając je. Odpady z tworzyw sztucznych są dziś w środowisku tak wszechobecne, że pojawiają się głosy, by mówić o plastiku jako geologicznym wskaźniku ery antropocenu.
W miarę możliwości unikaj dokładania się do tego „złoża”. Wbrew pozorom masz na to całkiem spory wpływ – bazując na danych ONZ, aż niemal 40% wytwarzanych globalnie plastików to opakowania. Za nimi pozostaje produkcja plastiku związana z wyposażeniem domu, przemysłem budowlanym czy elektronicznym. A że o wyborze opakowań decydujemy my, osoby konsumenckie – to wybierajmy świadomie i swoimi wyborami stymulujmy kierunki zmian rynku produkcji.
> Czytaj więcej: Culture Beyond Plastic.
Materiałowe narzędziowniki
Jeśli poszukujesz konkretnych wskazówek, na co zwracać uwagę w procesie produkcji, aby uekologicznić Twoje procesy i surowce, z których korzystasz, polecamy lekturę niżej wymienionych poradników i stron.
> Dla osób pracujących w muzeach i galeriach – przewodnik Ki Culture do zrównoważonego użytkowania materiałów podczas pakowania, magazynowania i transportowania obiektów: Waste & Materials: Collections Care: Packing, Storage & Transport.
> Dla osób poszukujących materiałów tworzonych z odzysku, baza stworzona przez Kingston University: Rematerialise.
> Dla osób zainteresowanych kreacją nowych, nietoksycznych materiałów, platforma dotycząca wytwarzania biodegradowalnych materiałów z dostępnych lokalnie biomas, tworzona przez międzynarodową społeczność z pola nauki i sztuki: Materiom.
KROK 2
Zapoznaj się z ideą gospodarki zamkniętego obiegu i wynikającej zeń filozofii zrównoważonego projektowania. Testowanie tego modelu w praktyce i stopniowe wdrażanie jego założeń warto zacząć już teraz, mapując kolejne możliwości. Założenia „zamkniętego obiegu” dotyczą holistycznej zmiany, przemodelowania całego procesu produkcji i konsumpcji, jest to zatem proces długofalowy.
Obieg zamknięty
Model gospodarki obiegu zamkniętego (nazywanej też gospodarką cyrkularną, ekonomią cyrkularną) to odejście od tradycyjnego schematu liniowego: wydobycie–produkcja–konsumpcja–utylizacja. Doprowadził on bowiem do wyczerpywania się zasobów oraz obecnego kryzysu klimatycznego i ekologicznego. Stąd apele o kategoryczną zmianę tego schematu na rzecz domknięcia łańcucha wykorzystywania materiałów na wzór środowiska naturalnego, gdzie w obiegu materii nic nie ginie. W tym zamyśle nie produkujemy odpadów, tylko surowce i rzeczy, które można ponownie wykorzystać lub przekazać dalej. Celem modelu gospodarki cyrkularnej jest utrzymanie produktów, materiałów i zasobów w ich najwyższej wartości i funkcjonalności przez jak najdłuższy czas – poprzez ciągłe cykle regeneracji, ponownego wytwarzania i odnawiania. Jest to proces złożony, ale do domykania (lub niedomykania) łańcucha obiegu przyczynia się każdy i każda z nas, podejmując różnorodne decyzje związane z wytwarzaniem i zakupem (bądź rezygnacją z zakupu) określonych produktów i usług. Zasadniczym celem modelu zamkniętego jest nie tylko zaspokajanie potrzeb człowieka, lecz także sprawiedliwy podział zasobów – bez naruszania funkcjonowania świata przyrody i biosfery.
Zrównoważone projektowanie
Zasady. Projektowanie zrównoważone bierze pod uwagę cykl produktu od początku do końca (cradle to cradle, od kołyski do kołyski), a każdy z etapów jego życia uwzględnia kryteria ekologiczne. Choć wytyczne zrównoważonego projektowania mogą brzmieć jak konieczność, która ogranicza, to w rzeczywistości stanowią ogromny potencjał, który daje szansę na tworzenie produktów lepszej jakości, wspiera kreatywność i innowacyjność.
Poniżej znajdziesz kilka prostych, lecz w praktyce dość wymagających aspektów, które należy uwzględnić w zrównoważonym projektowaniu:
– mniej materiałów (zanim kupisz coś nowego, zastanów się nad ponownym użyciem istniejących zasobów);
– łatwość przetworzenia (łatwy demontaż, możliwość separacji materiałów);
– charakter materiałów (najlepiej, gdy jest to jeden materiał lub różne materiały biodegradowalne i naturalne);
– trwałość (maksymalna żywotność produktu);
– wielofunkcyjność (możliwość ponownego wykorzystania, naprawienia, wielu zastosowań, zdatność do recyklingu);
– wydajność (dostosowanie do funkcji i skali, np. zaprojektowanie etalażu wystawy objazdowej tak, by zmieścił się w jak najmniejszym środku transportu, nadawał się do ponownego użycia lub efektywnego składowania);
– innowacyjność (możliwość optymalizowania produktu);
– spójne ekoprzesłanie (propagowanie idei projektowania zrównoważonego w połączeniu z produktem, który o nim zaświadcza).
Do tych ogólnych zasad stosowane są też bardziej szczegółowe regulacje, które wynikają ze standardów wprowadzania na rynek zrównoważonych produktów. Główne certyfikaty i standardy dla tego obszaru, które warto zapamiętać, to: Cradle to Cradle (C2C), ISO 14062, ISO 14001.
Przekładanie założeń zrównoważonego projektowania na dalsze procesy. Zrównoważone projektowanie przekłada się na kolejne elementy cyklu produktu: zrównoważone pakowanie (minimalizowanie opakowań, etyczna produkcja, zdatność do przetworzenia), łańcuch dostaw (skracanie drogi transportu, korzystanie z lokalnych wytwórców i dostawców), magazynowanie, dystrybucja – aż po zużycie produktu i jego utylizację (tylko o ile po przejściu obiegu produkt nie nadaje się do ponownego wykorzystania).
Aby zadbać o te aspekty, warto prześledzić proces użytkowania materiałów i usług wewnątrz własnej organizacji – co do niej „wpływa”, co z niej „wypływa”, kto podejmuje decyzje o tym, co zamówić lub kupić, kiedy, ile i jak to jest wykorzystywane, jakie jest tego dalsze życie. Zwróć uwagę na charakterystykę poszczególnych wykonawców, usługodawców czy producentów i wybieraj tych, którzy mogą wykazać się właściwą polityką środowiskową. Z tego powodu warto stosować klauzule o zrównoważonym rozwoju środowiskowym i społecznym w zamówieniach publicznych, podkreślając obowiązkowe uwarunkowania do spełnienia, np. korzystanie z lokalnych zasobów czy produktów pochodzących ze zrównoważonych źródeł. Podobne zapisy należy też uwzględniać w umowach.
Istotnym czynnikiem potwierdzającym zgodność wyrobów lub usług z ekologicznymi standardami są też certyfikaty. Ponieważ systemów certyfikowania na rynku jest bardzo dużo i niekiedy można ulec czarowi marketingowej ekopieczątki, nie zaś rzeczywistym, rzetelnym kryteriom weryfikacji, warto zachować czujność i w razie potrzeby wspierać się sprawdzonymi, wiarygodnymi certyfikatami ekologicznymi (przykłady poniżej). Sięgaj też do poradników dotyczących odpowiedzialnych zakupów, by wybierać marki, które mają pozytywny wpływ na ludzi, środowisko i planetę.
> Przeczytaj manifest projektowania scenografii w duchu ekonomii cyrkularnej opracowany przez Union des Scénographes: Declaration of eco-scenography.
> Wiele wartościowych wskazówek dotyczących ekodizajnu, modelu gospodarki cyrkularnej i narzędzi związanych z jej wdrażaniem w sektorze kreatywnym znajdziesz na stronach: Sustainability Guide, Circular Economy Introduction.
> Zapoznaj się z przykładami sprawdzonych ekocertyfikatów.
> Przejrzyj poradniki ekokonsumenckie: Ethical Consumer Guide, Ekonsument.
KROK 3
To właściwy moment, by wspólnie z innymi instytucjami i organizacjami kultury zastanowić się nad tym, jak zapewnić cyrkulację posiadanym materiałom – czyli jak współdziałać, dzielić się materiałami i sprzętami oraz stworzyć wspólne zasoby produkcji kultury.
W stronę współdzielenia
Ogólnoinstytucjonalna spółdzielnia kultury? Centralny magazyn? Brzmi jak utopia. Gdyby jednak odłożyć na bok pierwszy opór i pomyśleć o tym w zrównoważonej skali: osiedlowej, dzielnicowej czy nawet miejskiej – idea ta zaczyna brzmieć interesująco, a nawet całkiem realnie. Przykłady różnorodnych inicjatyw spółdzielczych i wzajemnościowych pokazują, że tworzenie zasobu wspólnego, również z udziałem podmiotów instytucjonalnych, jest możliwe. Schematy działania mogą być bardzo różne. Możecie np. otworzyć swoje magazyny z zasobami na potrzeby lokalnych osób artystycznych. Instytucje podobnego typu (muzea, teatry, kina etc.) mogą też dążyć do stworzenia sieci wymiany i współpracy w krążeniu zasobów. Taki „magazyn” nie musi też – choć może – oznaczać fizycznej przestrzeni; może się realizować w przestrzeni wirtualnej. Ważne, by środowisko kultury wspólnie sprzeciwiło się marnotrawieniu zasobów i wytworzyło systemy współdziałania w dzieleniu się dobrami. Jednorazowa architektura ma szansę stać się wówczas architekturą wielokrotnego użytku, niepotrzebne meble wrócą do obiegu, a dawno nieużywany sprzęt może zyskać kolejne życie. Taka nieincydentalna, ale stanowiąca element krwiobiegu kultury praktyka współdzielenia zasobów byłaby nie tylko odciążeniem dla środowiska, etycznym zwrotem, lecz także impulsem do zmiany modelu funkcjonowania kultury.
Zainspiruj się:
> Warszawska Spółdzielnia Kultury zrzesza nastawione na lokalne działania instytucje, organizacje pozarządowe, nieformalne inicjatywy i wszystkie chętne osoby. Rozwija ideę nieodpłatnego krążenia dóbr i dzielenia się zasobami, które mogą zostać przekazane do wspólnego obiegu. Dotyczy to m.in. przestrzeni do działań, sprzętu i materiałów. Obowiązuje jedynie kryterium, by działania były sąsiedzkie, otwarte i niekomercyjne. Czytaj więcej: Spółdzielnia.
> Materials for the Arts to wiodące nowojorskie centrum dedykowane ponownemu wykorzystywaniu zasobów. Gromadzi szeroki wachlarz materiałów, przekazanych do ponownego wykorzystania przez lokalne firmy, społeczności, domy mody, produkcje telewizyjne, korporacje. Z zasobów tych mogą bezpłatnie korzystać środowiska twórcze, szkoły, organizacje pozarządowe, agendy miejskie.
